Apokryf – co to, przykłady

Apokryf określić można jako utwór bibliopodobny, nawiązujący stylem i tematyką do Biblii lub jej konkretnych fragmentów, ale nie uznawany przez Kościół za dzieło natchnione.

Czym jest apokryf?

Apokryf – z greckiego „apokryphos”, czyli „ukryty/tajemny” – to księga o tematyce biblijnej uważana za nienatchnioną, czyli niewchodzącą w skład Kanonu Biblii.

Dawniej za apokryfy uważano wszelkie księgi „podszywające się” pod jakieś znane dzieła, pisane stylem charakterystycznym dla danej epoki, a pokazujące jakieś nowe, czasem zaskakujące lub kontrowersyjne, ujęcie tematu (ogólnie więc dzieła o podejrzanej autentyczności, zarówno jeśli chodzi o wiek powstania, jak i autora). Jednak w ostatnim czasie wyklarował się pogląd, że do apokryfów zalicza się tylko dzieła związane z religią. Niektórzy pisarze stosują tak zwaną zamierzoną apokryficzność – to dla nich jedynie zabieg literacki (na przykład napisanie sensacyjnego wstępu do jakiejś znanej lub nieistniejącej książki), z którym się nie kryją; przykładem tego ostatniego jest Karel Čapek, autor „Księgi apokryfów”.

Apokryfy są szczególnie mocno powiązane z nurtem zwanym gnostycyzmem, a więc ruchem filozoficzno-religijnym łączącym wierzenia chrześcijańskie i hellenistyczne (grecko-egipskie). Powstawały przez kilkaset lat, w starożytności, własne apokryfy pisały różne odłamy gnostyków i manichejczyków, zwłaszcza te pomniejsze, chcące zaakcentować własne poglądy i niezależność.

Czym charakteryzują się apokryfy?

Apokryfy związane są przede wszystkim z chrześcijaństwem (w protestantyzmie noszą nazwę epigrafów) oraz judaizmem. Najważniejszą ich cechą to niepewność pochodzenia danego tekstu – najczęściej za autora podaje się apostoł lub osoba blisko związana z Jezusem, ale w żaden sposób nie można tego potwierdzić, a żadne inne źródła nie informują o tym, że ta osoba napisała podobne dzieło.

Druga cecha charakterystyczna to synkretyzm religijny, a więc mieszanie się elementów różnych wiar, co było typowe dla gnostyków i ich naśladowców. Pojawia się też tak zwana niezgodność doktrynalna – wiele faktów związanych z życiem i działalnością Jezusa (on to bowiem jest w centrum uwagi twórców apokryfów) zgadza się z ogólnie przyjętymi dogmatami, jednak inne ujmują je z innej strony, a czasem wręcz im przeczą, czego przykładem Ewangelia Judasza, gdzie Iskariota nie jest zdrajcą, a umiłowanym uczniem Chrystusa.

Ile znamy apokryfów?

Biorąc pod uwagę tylko te związane z tematyką biblijną, znanych jest około 60 apokryfów Starego Testamentu i jeszcze więcej dotyczących Nowego Testamentu (nikt dokładnie ich nie zliczył i skatalogował, bo też i różni badacze przyjmują różne metody potwierdzenia, czy można tekst zaliczyć do apokryfów, a wiele z nich zaginęło).

Apokryfy powiązane ze Starym Testamentem zostały napisane praktycznie wyłącznie przez autorów żydowskich, aczkolwiek również tych z diaspory (a więc przykładowo w Antiochii czy w Aleksandrii). Powstawały od II wieku p. n.e. do I wieku n.e., większość z nich się zachowała. Wśród nich wyróżnia się trzy główne nurty – apokryfy opowiadaniowe (pokazują jakiś wycinek historii narodu żydowskiego), dydaktyczne (o charakterze filozoficznym, dotyczą religii i moralności) oraz apokryfy apokalipsy (nawiązujące do ksiąg żydowskich proroków).

Apokryfy Nowego Testamentu to dzieła gnostyków, ale i wczesnych chrześcijan – ci pierwsi tworzyli apokryfy heretyckie, drudzy zaś nieheretyckie, ortodoksyjne, które w zasadzie tylko uzupełniały informacje na temat znanych z Ewangelii wydarzeń. Wśród nich znajdziemy najwięcej różnych Ewangelii, ale są też teksty maryjne, poświęcone innym nowotestamentowym postaciom, listy, teksty nawiązujące do Dziejów Apostolskich oraz Apokalipsy.

Najbardziej znane apokryfy

Najbardziej znane apokryfy to te, które narobiły najwięcej zamieszania i są kontrowersyjne. Czyli te nawiązujące do Ewangelii. Przykładem wspomniana już Ewangelia Judasza czy Ewangelia Marii (Magdaleny) – ta druga dotyczy sporu Marii Magdaleny z Piotrem o rolę kobiet w Kościele, według niej Jezus chciał, by kobiety zostawały duchownymi i nauczały.

Kolejną jest Ewangelia Egipcjan, napisana na przełomie II/III wieku, a traktująca o... zaniku podziału między płciami i podniesieniu rangi kobiet, co miało być między innymi jedną z misji Jezusa (potocznie nazywa się ten apokryf genderowym...). Ewangelia Dzieciństwa Tomasza to „rekonstrukcja” życia Jezusa między 5 a 12 rokiem życia (nie mylić z Ewangelią Tomasza, która jest zbiorem powiedzeń Chrystusa, dość mocno pokrywających się z tymi z Ewangelii).

Czy apokryfy są bluźnierstwem?

Apokryfy są tekstami, których nie pisali autorzy natchnieni Duchem Świętym, z tego też powodu Kościół je odrzuca. Najczęściej nie są one bluźniercze, ale ich wymowa może być heretycka, nie są zgodne z powszechnie przyjętymi zasadami wiary.

Są wśród nich wyjątki – przykładem Wniebowstąpienie NMP, którego opis znajdziemy tylko w tekstach apokryficznych, a które wszak stało się dogmatem. Wiele apokryfów powstawało „w dobrej wierze”: lud chciał informacji o życiu danego apostoła czy rozwinięcia wątku z życia Jezusa, a w Ewangelii tych informacji nie było, więc ktoś podejmował się opisu, czasem starając się pisać zgodnie z zasadami wiary, ale czasem zwyczajnie puszczając wodze fantazji (przykładem Protoewangelia Jakuba, która „wyjawia” wiele informacji z życia Maryi, zarówno sprzed narodzin Jezusa, jak i po nich).

Były to księgi dość popularne i czytający je działali, kierując się pobożnością, chcieli się dowiedzieć więcej o wierze. Sami duchowni często „popełniali” apokryfy, na przykład pisząc tekst o dzieciństwie Jezusa – taki tekst, mówiący o cudach (przykładem zamiana glinianych ptaszków w żywe), pobożności, relacji z Ojcem, mógł być wykorzystany podczas katechezy, trafiał do dzieci lepiej niż opisy cudów w życiu dorosłym. Inni autorzy pisali apokryfy z pozycji „prawdy objawionej”, kwestionowali prawdziwość autentycznych Ewangelii, polemizowali z nimi, uważając, że pewne rzeczy – o których oni wiedzą i je ujawniają – Kościół chciał zatuszować. Ten nurt apokryficzny ma się doskonale u miłośników wszelkiego typu teorii spiskowych. Jeszcze inne apokryfy były pisane najprawdopodobniej... dla rozrywki, na wzór dzisiejszych powieści przygodowych czy kryminalnych, miały dokładnie przedstawiać biografie postaci biblijnych, o których niewiele bądź wręcz nic nie wiedziano.