Polskie tradycje i zwyczaje bożonarodzeniowe: kolędowanie, choinka, prezenty, jasełka

Czy kolędowanie to tylko śpiewanie kolęd? Skąd wziął się zwyczaj ubierania choinki i czego jest ona symbolem? Jakie postacie przynoszą Polakom prezenty? Kto i kiedy wymyślił jasełka? W poniższym tekście bierzemy pod lupę najpopularniejsze tradycje związane ze świętami Bożego Narodzenia. Zapraszamy do lektury i pogłębienia wiedzy na ten temat!

Kolędowanie

We współczesnym rozumieniu kolędowanie to przede wszystkim wykonywanie bożonarodzeniowych pieśni. Warto jednak pamiętać, że pod tym pojęciem kryje się także cały obrzęd ludowy, polegający na obchodzeniu domostw z szopką/z gwiazdą oraz na składaniu życzeń, śpiewaniu kolęd i zbieraniu darów bądź drobnych datków przez przebranych (często w zwierzęce stroje) kolędników.

Zwyczaj kolędowania pojawił się na ziemiach polskich u schyłku epoki średniowiecza i w niektórych miejscach, zwłaszcza na obszarach wiejskich, jest praktykowany do dziś. Z jego rozmaitymi formami można spotkać się również w innych krajach, m.in. na Słowacji, na Ukrainie, w Rosji, w Serbii czy w Macedonii.

Choinka

Zwyczaj dekorowania drzewek iglastych na Boże Narodzenie wywodzi się z Alzacji, krainy położonej w północno-wschodniej Francji, i sięga XV/XVI w., czyli przełomu dwóch epok: średniowiecza i renesansu.

Za najstarsze świadectwo na temat choinki uznaje się wzmiankę z księgi rachunków katedry w Strasburgu z 1492 r., mówiącą o zakupie dziewięciu jodeł do dziewięciu lokalnych kościołów. Z kolei w polskich domach drzewka bożonarodzeniowe zagościły znacznie później, bo dopiero w XIX wieku, zastępując przy tym wcześniej znane ozdoby, m.in. podłaźniczkę (w zależności od regionu zwaną również jutką, jeglijką, wiechą; wszystkie te określenie dotyczą wierzchołka lub gałęzi iglaka, którą wieszano pod sufitem;) oraz pochodzącego jeszcze z czasów przedchrześcijańskich diducha (diduch/dziad to snop zboża, który ustawiano w kącie izby na święta).

Zgodnie z przyjętą tradycją sam gatunek drzewka bożonarodzeniowego nie ma znaczenia. Warto natomiast zwracać uwagę na jego kolor – w chrześcijaństwie choinka jest znakiem rajskiego drzewa życia, a zatem powinna być zielona, gdyż to właśnie zieleń symbolizuje zarówno nadzieję, jak i życie/odrodzenie.

Nie trzeba też zbyt wielkiej wagi przywiązywać do choinkowych dekoracji, zwłaszcza że na przestrzeni wieków przeszły one niemałą ewolucję – początkowo drzewek nie przystrajano w ogóle, pierwsze ozdoby pojawiły się w XVI w. i były nimi m.in. orzechy, jabłka oraz woskowe świece, później zaczęto umieszczać na gałązkach także pierniki, cukierki i własnoręcznie wykonywane dekoracje z papieru i ze słomy, w międzyczasie pojawiły się drewniane aniołki oraz Gwiazda Betlejemska, a współcześnie trudno sobie wyobrazić choinkę bez szklanych bombek, długich łańcuchów i elektrycznych lampek.

Wieszając poszczególne dekoracje, warto jednak pamiętać, że:

- jabłka: stanowią bezpośrednie nawiązanie do rajskiego drzewa życia, które ludzkość utraciła przez spożycie zakazanego owocu i które odzyskała przez ofiarę Jezusa na krzyżu; ponadto są symbolem płodności.

- świece/lampki: są symbolem Jezusa Chrystusa, który jest „światłością świata” (J 8,12);

- gwiazda betlejemska: jest symbolem gwiazdy, która doprowadziła Mędrców ze Wschodu (czyli Trzech Króli) do nowonarodzonego Jezusa;

- dzwoneczki: to znaki dobrej, radosnej nowiny;

- anioły: mają zapewniać opiekę nad domem i jego mieszkańcami;

- łańcuch: według wierzeń ludowych łańcuch na choince wzmacnia rodzinne więzi i zapewnia ochronę domu przed kłopotami, niemniej jednak w chrześcijańskiej symbolice jest on również znakiem węża kusiciela.

Prezenty

Jak jest choinka, to muszą być i prezenty! Zwyczaj umieszczania upominków pod drzewkiem bożonarodzeniowym jest znany i praktykowany niemal w każdym zakątku świata. Tradycja chrześcijańska wiąże go z darami przyniesionymi przez Trzech Króli dla nowonarodzonego Jezusa. O tym wydarzeniu wspomina św. Mateusz Ewangelista: Weszli do domu i zobaczyli Dziecię z Matką Jego, Maryją; upadli na twarz i oddali Mu pokłon. I otworzywszy swe skarby, ofiarowali Mu dary: złoto, kadzidło i mirrę. (Mt 2,11)

Podczas gdy w większości krajów prezenty gwiazdkowe wręcza się 25 grudnia, w Polsce robi się to dzień wcześniej – w Wigilię, podczas wspólnej wieczerzy. W zależności od regionu przynoszą je pod choinkę różne postaci: w Małopolsce podarunki rozdaje Aniołek, w Poznańskiem, na Ziemi Lubuskiej oraz na Kujawach, Kaszubach, Kociewiu i Warmii – Gwiazdor, na Górnym Śląsku Dzieciątko Jezus, a na Dolnym Śląsku i na Opolszczyźnie – Gwiazdka.

Jasełka

Jasełkami nazywa się widowiska sceniczne bądź kukiełkowe, których główny temat stanowi historia narodzenia Jezusa. Za ich pomysłodawcę oraz twórcę uważany jest powszechnie św. Franciszek z Asyżu. To bowiem z jego inicjatywy w 1223 r. we włoskim Greccio po raz pierwszy zainscenizowano Boże Narodzenie. Do Polski zwyczaj ten dotarł na przełomie XIV/XV w.

W dzisiejszych czasach jasełka są organizowane w okresie od świąt Bożego Narodzenia do święta Matki Boskiej Gromnicznej (2 lutego). Zwykle odbywają się w przedszkolach, w szkołach i w kościołach, czasami też w domach kultury. Bywają wystawiane zarówno na podstawie nowych, jak i gotowych już scenariuszy (do klasyki gatunku w tym przypadku należy „Betlejem polskie” Lucjana Rydla oraz „Pastorałka” Leona Schillera).

Postaciami, które w dramatach jasełkowych pojawiają się najczęściej są: Dzieciątko Jezus, Maryja, Józef, Trzej Królowie, pastuszkowie, aniołowie oraz okrutny król Herod (który był odpowiedzialny za rzeź niewiniątek) i śmierć z kosą. Jednocześnie trzeba podkreślić, że nierzadko oprócz tych tradycyjnych bohaterów występują również bohaterowie współcześni. Ponadto niektóre teksty zawierają wątki niereligijne lub odwołujące się do aktualnych wydarzeń. Jasełka – pomimo pewnej z góry określonej treści – mają bowiem formułę otwartą.