Kiedy ślub kościelny jest nieważny?

W katolicyzmie wyróżnia się trzy grupy przyczyn, które powodują, że ślub jest nieważny z punktu widzenia prawa kościelnego. Są to przeszkody zrywające, wady bądź brak zgody małżeńskiej, oraz brak formy kanonicznej. Każda z nich została umówiona poniżej. W razie jakichkolwiek wątpliwości odsyłamy osoby zainteresowane tematem do źródła, jakim jest Kodeks Prawa Kanonicznego, oraz do adwokatów kościelnych, którzy biorą udział w procesach stwierdzania nieważności małżeństwa.

I. Ślub jest nieważny, kiedy wystąpi jedna z tzw. przeszkód zrywających:

• przeszkoda wieku (kan. 1083) – zgodnie z obowiązującymi przepisami kanonicznym, aby zawrzeć ważny związek małżeński, mężczyzna musi mieć ukończone 16 rok życia, a kobieta 14 rok życia. Jednocześnie Konferencjom Episkopatu przysługuje prawo wyznaczenia wyższej granicy wiekowej. W naszym kraju KEP skorzystała z tego uprawnienia i, powołując się na ustawodawstwo państwowe, ustaliła, że nupturienci, aby zawrzeć godne małżeństwo, muszą mieć ukończone 18 lat. W polskim prawie funkcjonuje również przepis mówiący, że z ważnych powodów sąd opiekuńczy może wydać zgodę na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła 16 rok życia. W takich okolicznościach biskup udziela dyspensy od wieku.

• przeszkoda impotencji (kan. 1084) – w świetle nauki Kościoła katolickiego zrodzenie i wychowanie potomstwa to cele każdej wspólnoty małżeńskiej (kan. 1055). Stąd też impotencja - rozumiana jako trwała niezdolność do współżycia seksualnego - czyni związek nieważnym z samej jego natury. Niezależnie czy dotyka męża czy żony; czy polega na anomaliach anatomicznych albo funkcjonalnych; stanowi przeszkodę, od której nie ma dyspensy.

• przeszkoda węzła małżeńskiego (kan. 1085) – ślub jest nieważny, jeżeli jeden z małżonków jest związany węzłem poprzedniego małżeństwa. Przypominamy, że węzeł małżeński może ustać przez śmierć współmałżonka, dyspensę Ojca Świętego (dotyczy małżeństw niedopełnionych), przywilej Pawłowy (kiedy dwie osoby nieochrzczone trwają w małżeństwie naturalnym, po czym jedna strona przyjmuje chrzest, a ta druga odchodzi, wówczas małżeństwo naturalne zostaje rozwiązane w momencie wejścia strony ochrzczonej w sakramentalny związek małżeński) lub stwierdzenie nieważności małżeństwa przez sąd kościelny. Od przeszkody węzła nie ma dyspensy.

• przeszkoda różnej religii (kan. 1086) – zgodnie z prawem kanonicznym małżeństwo katolika z osobą nieochrzczoną jest nieważne, chyba że zostanie zawarte za dyspensą ordynariusza miejsca, tj. biskupa. Otrzymanie owej dyspensy jest możliwe pod warunkami określonymi w kanonie 1125. Jednym z nich jest konieczność złożenia przez stronę katolicką oświadczenia, że zrobi wszystko, co w jej mocy, aby nie utracić wiary, oraz że ochrzci swoje dzieci i wychowa je w religii katolickiej. Druga strona (strona nieochrzczona) musi zostać o tych zobowiązaniach powiadomiona.

• przeszkoda święceń (kan. 1087) – osoby, które otrzymały święcenia, nie mogą zawrzeć ważnego małżeństwa. Obowiązuje je bowiem celibat. Prawo zdjęcia celibatu należy tylko i wyłącznie do papieża.

• przeszkoda ślubu czystości (kan. 1088) – osoba związana wieczystym ślubem publicznym czystości w instytucie zakonnym nie może zawrzeć ważnego związku małżeńskiego, dopóki nie zostanie z owego ślubu zwolniona (w przypadku instytutu zakonnego na prawie papieskim może to zrobić tylko papież, a bądź w przypadku instytutu na prawie diecezjalnym – biskup diecezjalny).

• przeszkoda uprowadzenia (kan. 1089) – ślub jest nieważny, jeżeli mężczyzna uprowadził bądź przetrzymywał kobietę w celu zawarcia z nią małżeństwa.

• przeszkoda występku (kan. 1090) – ślub jest nieważny, jeżeli jedna ze stron, aby zawrzeć nowy związek małżeński, zadała śmierć własnemu współmałżonkowi bądź współmałżonkowi osoby, którą planowała poślubić. Nieważnie zawiera małżeństwo także osoba, która brała współudział (fizyczny tudzież moralny) w morderstwie. Dyspensy od tej przeszkody może udzielić Stolica Apostolska.

• przeszkoda pokrewieństwa (kan. 1091) – nieważny jest ślub osób, które łączy pokrewieństwo w linii prostej (np. dziadek nie może ożenić się z wnuczką) oraz w linii bocznej do 4. stopnia (kuzyn z kuzynką). Co prawda, biskup w przypadku tej przeszkody ma prawo udzielić dyspensy, ale nigdy odnośnie relacji II stopnia (nie może wziąć pod żadnym pozorem ślubu kościelnego rodzeństwo).

• przeszkoda powinowactwa (kan. 1092) – powinowactwo w linii prostej powoduje nieważność małżeństwa (tj. kobieta po śmierci męża nie na prawa wyjść za teścia bądź pasierba), ale od tej przyczyny istnieje możliwość dyspensy biskupa.

• przeszkoda przyzwoitości publicznej (kan. 1093) – nieważne małżeństwo zawiera mężczyzna z córką lub matką kobiety, z którą żyje w konkubinacie bądź trwa w nieważnym małżeństwie, oraz kobieta, która próbuje zawrzeć małżeństwo z ojcem bądź synem swojego konkubenta/mężczyzny, z którym trwa w nieważnym małżeństwie.

• przeszkoda pokrewieństwa prawnego (kan. 1094) – małżeństwo zawarte między osobami, które są związane pokrewieństwem prawnym powstałym z adopcji (w linii prostej lub w drugim stopniu linii bocznej) jest nieważne, chyba że otrzymały one dyspensę ordynariusza.

   II. Ślub jest nieważny, jeżeli w chwili zawarcia związku wystąpiła wada bądź brak zgody małżeńskiej. Do tej kategorii należą sytuacje, w których osoba przystępująca do zawarcia związku małżeńskiego np.:

• jest pobawiona wystarczającego używania rozumu (stwierdzono u niej chorobę umysłową, kan. 1095)

• nie posiada rozeznania co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich (kan. 1095; chodzi o niemożność dokonania dojrzałego sądu, uchwycenia na czym wspólne życie powinno polegać)

• nie posiada zdolności do podjęcia obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej (kan. 1095 )

• została umyślnie wprowadzona w błąd i na skutek podstępu przystąpiła do sakramentu małżeństwa (np. kobieta okłamała mężczyznę, że spodziewa się jego dziecka, aby wymusić ślub; kan. 1098)

• symulowała zgodę małżeńską tj. wyraziła zgodę fikcyjną, nieszczerą. Dochodzi do tego wówczas, gdy jedna ze stron postrzega małżeństwo niezgodnie z nauką Kościoła, i chociażby dopuszcza możliwość rozwodu cywilnego w przyszłości, ale mimo wszystko decyduje się na przystąpienie do sakramentu (kan.1101).

• działała pod czyimś przymusem bądź pod wpływem ciężkiej bojaźni z zewnątrz (kan. 1103)

III. Ślub może być również nieważny na skutek braku dotyczącego formy kanonicznej, tj. sposobu zawarcia małżeństwa. Dzieje się tak m.in. gdy kapłan asystujący nie posiada wymaganego upoważnienia. Zgodnie powiem z Kodeksem Prawa Kanonicznego: tylko te małżeństwa są ważne, które zostają zawarte wobec asystującego miejscowego ordynariusza albo proboszcza, albo wobec kapłana lub diakona delegowanego przez jednego z nich; a także wobec dwóch świadków (kan. 1108). Osoby zainteresowane pozostałymi przepisami dotyczącymi formy zawarcia małżeństwa odsyłamy także do kanonów 1109-1123.