Jak przebiega proces stwierdzenia nieważności małżeństwa?

Instytucja rozwodu stoi w sprzeczności z katolicką nauką o nierozerwalności małżeństwa sakramentalnego. Tym samym funkcjonujący w języku potocznym termin „rozwód kościelny” jest terminem błędnym.

W Kościele katolickim rozwodów nie ma w ogóle. Co prawda, prawo kanoniczne dopuszcza rozstanie małżonków, ale tylko i wyłącznie w sytuacji, kiedy sakrament małżeństwa nie został ważnie zawarty, czyli – innymi słowy – związek małżeński nigdy nie zaistniał. 

Przepisy kościelne dość precyzyjnie określają przyczyny powodujące nieważność małżeństwa (listę znajdą Państwo tutaj). O tym, czy dana przyczyna zaistniała i czy małżeństwo jest ważne, decyduje sąd kościelny w ramach procesu stwierdzenia nieważności małżeństwa.

Co powinna zawierać skarga powodowa? Gdzie należy złożyć pozew? Jak przebiega postępowanie sądowe? Omawiamy poniżej proces stwierdzenia nieważności małżeństwa krok po kroku – od złożenia pozwu do ogłoszenia wyroku.

1) Do którego sądu należy wnieść skargę powodową (pozew)?

W kwestii miejsca prawo kościelne daje osobie składającej skargę powodową całkiem spory wybór –zgodnie z Kodeksem Prawa Kanonicznego (kan. 1673) sprawy o nieważność małżeństwa mogą toczyć się bowiem:

- w trybunale diecezji, w której doszło do zawarcia małżeństwa;

- w trybunale diecezji, w której strona pozwana przebywa (na stałe lub tymczasowo);

- w trybunale diecezji, w której mieszka stron powodowa, o ile obydwie strony przebywają na terenie tej samej Konferencji Episkopatu, a wikariusz sądowy stałego miejsca zamieszkania strony pozwanej, po jej wysłuchaniu, wyrazi na to zgodę;

- w trybunale diecezji, w której trzeba będzie zbierać większość dowodów (w tym przypadku również konieczna jest zgoda wikariusza sądowego stałego zamieszkania strony pozwanej, który wcześniej powinien ją zapytać, czy nie zgłasza czegoś, co należałoby wyłączyć).

2) Co powinna zawierać skarga powodowa?

Skarga o orzeczenie nieważności małżeństwa powinna zawierać:

• dane personalne strony powodowej oraz strony pozwanej (wraz ze wskazaniem adresów zamieszkania lub miejsc pobytu obu stron)

• datę ślubu kościelnego oraz dane parafii, w której został zawarty (zwykle wymagane jest także dołączenie świadectwa ślubu kościelnego do skargi)

• historię związku małżeńskiego oraz poprzedzającego go okresu narzeczeństwa;

• środki dowodowe wskazujące na nieważność małżeństwa (w tym listę świadków, listę dowodów rzeczowych)

• przyczynę/przyczyny nieważności (w języku prawniczym: tytuły nieważności) na których postawie strona powodowa chce dowodzić, że jej małżeństwo zostało nieważnie zawarte

Skargę powodową należy dostarczyć drogą korespondencyjną bądź osobiście do sądu w dwóch egzemplarzach.

3) Sąd może odrzucić bądź przyjąć skargę o orzeczenie nieważności małżeństwa – decyzja ta zapada w ciągu miesiąca. Jeżeli skarga została przyjęta, sąd wzywa stronę pozwaną do odpowiedzi. Wówczas strona pozwana ma szansę ustosunkować się do skargi i przedstawić własne poglądy na temat rozpadu związku. Może zarówno poprzeć skargę złożoną przez małżonka, jak i wyrazić sprzeciw co do informacji w niej zawartych, a także przedstawić własną skargę, tzw. skargę wzajemną bądź uchylić się od udziału w procesie.

4) Złożone oświadczenia obu stron zostają przekazane sędziemu oraz obrońcy węzła małżeńskiego. Na podstawie dostarczonych dokumentów sąd dokonuje tzw. zawiązania sporu, tj. wydaje dekret, w którym dokładnie określa przedmiot i zakres postępowania.

Z kolei zadaniem wspomnianego obrońcy węzła małżeńskiego jest – zgodnie z nazwą urzędu – obrona zawartego małżeństwa. Podczas procesu przedstawia on zatem argumenty przemawiające za ważnością zawiązanego związku sakramentalnego.

5) W trakcie procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa nie ma zazwyczaj rozpraw z jednoczesnym udziałem obu stron i świadków – preferowane są przesłuchania oddzielne, unika się konfrontacji stron (KPK, kan. 1678 § 2).

Tę zasadę pomija się jednak w sprawach, w których skargę powodową złożyły wspólnie obie strony bądź jedna strona za zgodą drugiej, i przedstawione w ramach skargi dowody ewidentnie wskazują na nieważność małżeństwa. Wówczas może dojść bowiem do postępowania skróconego, które zakłada posiedzenie sądu z udziałem stron i świadków, i wydanie wyroku przez biskupa diecezjalnego.

6) W przypadku zwykłego postępowania po zebraniu dowodów dochodzi do publikacji akt – wówczas obie strony i obrońca węzła małżeńskiego mają możliwość zapoznania się ze zgromadzonym materiałem. Obrońca zgłasza swoje uwagi, a strony procesowe mogą do tych uwag się odnieść.

7) Następnie sędziowie biorący udział w procesie zapoznają się z aktami sprawy, głosem obrońcy i uwagami stron procesowych. 

Na wspólnym posiedzeniu wyrok zapada większością głosów.

Do grudnia 2015 r. wyrok stwierdzający nieważność małżeństwa nie był prawomocny – podlegał z urzędu apelacji w sądzie II instancji. Sąd II instancji mógł go potwierdzić bądź dopuścić sprawę do ponownego rozpatrzenia.

Obecnie orzeczenie dwóch instancji nie jest już konieczne. Wyrok stwierdzający nieważność małżeństwa wydany przez sąd I instancji umożliwia zawarcie nowego małżeństwa kanonicznego.

Jednocześnie prawo do apelacji od wyroku sądu I instancji nadal przysługuje obu stronom procesowym.